बालपणीचा ‘खेळ’ सुखाचा !

                                                        देऊळ

     आमच्या वाडीतलं श्री देव दांडेकराचे देऊळ म्हणजे आमचं हक्काचं खेळायचं छोटसं स्टेडियमच होतं. सकाळी तोंडावर शिरा मारल्यापासून ते संध्याकाळी अभ्यासाला बसेपर्यंत आमचा अक्खा दिवस त्या देवळात जायचा. रविवारच्या सकाळी मोगली, चंद्रकांता, शक्तिमान वैगरे बघून झालं की आमची टोळी दांडेकराच्या देवळात. मग तिथे बसून आज काय खेळायचं याची चर्चा व्हायची. दिवसभर नुसता गोंगाट त्या देवळात असायचा. क्रिकेट, धप्पा, खांबोळ्या, गोट्या, डोंगर का पाणी, चोर-पोलीस, आबाधुबी, लंगडी, कबड्डी, असे कितीतरी खेळ आम्ही दिवसभर त्या देवळात खेळत राहायचो. आमचं सगळं बालपण त्या देवळात खेळ खेळण्यातच गेलं. उना-पावसात आम्ही त्या देवळात पडलेले असायचो. मला आठवतं, जेव्हा मला आई मी मस्ती केल्यावर धपाटे द्यायची तेव्हा-तेव्हा मी देवळात पळायचो कारण देवळात बायकांना प्रवेश नव्हता. अगदी लहान मुली येऊ शकत पण मोठ्या मुली आणि बायकांना प्रवेश नव्हता. त्यामुळे आईच्या मारापासून बचावाचा एक बंकर म्हणू देवळाचा उपयोग होई.

देऊळ अगदी लहानच, १२-१३ चिऱ्याच्या खांबावर उभं असलेलं. सगळीकडून उघडं असलेलं, त्यामुळे नेहमीच खेळती हवा असायची. गाभारा वैगरे असा काही नाहीच. १०-१२ दगडांचे देव जमिनीत रुतून ठेवलेले. मुख्य देव श्री दांडेकर, मध्यभागी; इतर देवांपेक्षा थोडा मोठा आणि त्रिकोणी. काही देव जमिनीत अगदी घट्ट रुतलेले तर काही असेच ठेवलेले. खांबांना लागून देवळाच्या आतला बाजूला बसायला कठडे. देवांची जागा सोडून बाकीचं देऊळ मोकळं. देवळाच्या खालच्या अंगाला व्हाळ (छोटा नाला) होता. दर पावसाळ्यात हा व्हाळ खळखळून वाहायचा. आम्ही तिथे मासे पकडायला जायचो. व्हाळाच्या थोड्या खाली आमचं अंडर-आर्म क्रिकेटचं छोटं मैदान होतं. गणपती विसर्जनाच्यावेळी देवळासमोर लोकांचे गणपती येत. तिथे आरती व्हायची आणि मग तुडुंब भरून वाहणाऱ्या व्हाळात श्रींचं विसर्जन वाजतगाजत व्हायचं. मोठे लोक आम्हाला उतरू देत नसत. देवळाच्या दुसऱ्या बाजूला खाली, वाडीची सार्वजनिक विहीर आहे. या विहिरीला लागून एक मोठ्ठं ओवळाच्या (बकुळ) फुलांचं झाड आहे. दर सकाळी आम्ही विहीरवर ओवळं वेचायला जायचो. विहिरीच्या मागल्याबाजूला गावातल्या लोकांची शेतजमीन. उन्हाळ्यात ही शेतजमीन, मळे आम्हाला क्रिकेट खेळायला मोकळे असायचे. मिरगाचा पाउस पडला की मी आणि मामा रात्री पेट्रोमॅक्सचा कंदिल घेऊन व्हाळापासून ते विहीर आणि या मळ्यात कुर्ल्या (खेकडे) पकडायला जायचो.

वाडीतल्या मोठ्या लोकांच्या मासिक सभा आणि देवाकडे गाऱ्हाणी घेऊन येणारे लोक यांच्याव्यतिरिक्त ते देऊळ फक्त आमच्या ताब्यात असायचं. पण आम्ही फक्त खेळायला म्हणून त्या देवळात जमायचो नाही. कधी गोष्टींची पुस्तकं वाचायला, कधी दुपारची डुलकी काढायला, कधी देवळाच्या मोकळ्या खांबावर चित्रकला करायला, तर कधी मारामारीला आम्ही त्या देवळात पडीक असायचो. दर पंधरावडयाला आम्ही ते देऊळ धुवून काढायचो, देवांना अंघोळ घालायचो, घाड्यांच्या गोठ्यातले शेण आणून देऊळ सारावायचो आणि पुन्हा दुसऱ्या दिवसापासून देवळात धिंगाणा घालायचो. सणावाराला वाडीतला पुजारी ते देऊळ स्वच्छ करायचा. देवांची पूजा करून मग त्यांना नैवेद्य दाखवायचा. हा नैवेद्य म्हणजे खीर किंवा शीरा असायचा त्याला ‘ऊपार’ पण म्हणायचे. पूजा झाल्यावर फणसाच्या पानांवर देवांना नैवेद्य दाखवायचा. देवांना नैवेद्य दाखवून झाल्यावर आम्हाला पण मिळायचा, पण एकदा का पुजारी गेला की आम्ही त्या देवांच्या समोर ठेवलेल्या नैवेद्यावर तुटून पडायचो. गावातले बरेचजण आडप्रसंगाला देवाकडे गाऱ्हाणी घेऊन येत. मग संध्याकाळी वाडीतला पुजारी देवळात येत असे. देवासमोर आसन घालुन शांतपणे बसे. काही वेळातच त्याच्या अंगात देव येई आणि तो बसल्या जागी कुदायाला लागे. त्यावेळात ज्याचं गाऱ्हाणं असे तो आपली विपदा देवाला सांगे आणि मग देव त्याला योग्य तो सल्ला / मार्ग सांगे. कुदता-कुदता देव त्याला चिमुटभर अंगारा देई. मोठ्या श्रद्धेने गाऱ्हाणं घेऊन येणारी माणसे तो अंगारा आणि देवाने सांगीतालेल्या गोष्टी करायचे. मला आठवतं मी लहानपणी आजारी पडल्यावर कित्येकदा आज्जीने देवाला गाऱ्हाणी घातली होती. कित्येकदा मी देवाचा अंगारा पाण्यातून प्रसाद म्हणून घेतला होता. 

        क्रिकेट खेळताना काही देवांचा स्टंप्स म्हणून उपयोग व्हायचा. काही देव जे हलवता येत असत ते खेळताना टाईमप्लीज देवून बाजूला करायचो पुन्हा खेळून झाल्यावर त्यांना त्यांच्या मूळ जागेवर आणून ठेवायचो. गोटया खेळतानाही सेम, गलीत गोटी जाण्यासाठी देवांना बाजूला करून ठेवायचो. काही ठराविक देवांना बॉल लागल्यास एक्स्ट्रा रन्स मिळायचे. देवळाच्या डायरेक्ट बाहेर गेल्यास आउट. समोरच्या कठड्याला फोर, डायरेक्ट लागल्यास सिक्स. खांबोळ्या आणि डोंगर का पानी खेळताना एखाद्याला पिदवायला ज्याम धम्माल यायची. पण सगळ्यात धम्माल यायची धप्पा (लपाछुपी) खेळताना. ज्याच्यावर राज्य असायचं त्याला एका वेळी १०-१५ जणांना शोधून देवळाच्या एका खांबाला धप्पा द्यायचा असे, पण जर लपलेल्यापैकी कुणी अगोदर येवून त्या खांबाला धप्पा दिला की त्याच्यावर पुन्हा राज्य. एकदा खेळताना ज्याच्यावर राज्य होतं त्याने सगळ्यांना शोधून काढलं, फक्त एक जण काही केल्या सापडत नव्हता. खरं तर तो कुठे लपलाय हे आम्हाला देखिल ठाऊक नव्हतं. कधी कधी जो शेवटचा राहिलेला असायचा तो कुठून तरी लपत छपत यायचा आणि धप्पा द्यायचा. मग आम्ही सुटायचो. एखाद्याला जर जास्तच पिदवायचे असेल तर मग आम्ही सगळेजण धावत त्याच्यासमोर यायचो आणि तो सगळ्यांना धप्पा द्यायच्या आत आम्ही त्यालाच धप्पा द्यायचो. तर हा जो शेवटचा होता त्याने काही वेळाने कुठून तरी धप्पा दिला पण आम्हाला धप्प असा आवाज आला. पाहिलं तर तो जमिनीवर पडला होता, हा आला कुठून? मग लक्ष्यात आलं की ज्या खांबावर धप्पा द्यायचा त्याच खांबाच्या वरच्या छपराच्या फटीत हा लपला होता पण अडकल्यामुळे त्याला बाहेर पडता येईना आणि धप्पा द्यायचा असल्यामुळे तो ओरडू ही शकत नव्हता. कसाबसा फटीतून बाहेर पडताना धप्पा द्यायच्या नादात हा देवळात धप्पकन पडला.

        कधी कधी मूड असला की देवळात आमचा ऑर्केस्ट्रा जमायचा. इंगा नावाचा मुलगा तोंडाने बुलबुल (बेंजो) वाजवल्याचा आवाज काढायचा आणि त्याच्या तालावर आम्ही काठ्यांनी देवळाचे कठडे बडवायचो. चित्रकलेचा मूड झाला की मग पाटीवरल्या पेन्सिलने देवळाच्या कठड्यांवर वेगवेगळी चित्रं उमटायची मग त्यात रंग भरण्यासाठी मातीतल्या जांभ्या दगडांचा वापर व्ह्यायचा. आठवड्याच्या बाजारातून कुणाच्या घरात चणे, फुटाणे, भजी असं काही येई,  मग ते सगळं देवळात येई आणि सोबत बसून खाणं होई. कधी प्रत्येकी चार-आठ आणे जमवून गुरु भटाच्या दुकानातून फरसाण आणि आईस्फ़्रोट आणून जंगी पार्टी पण होई. इतकं सगळं जे काही आम्ही गडबड - गोंगाट, जो उच्छाद देवळात घालायचो तो काही मोठयांना आवडत असे असं नाही. आमच्या या गोंधळाचा त्रास त्याना नेहमीच व्ह्यायचा. कोणताही खेळ असो तो शांतपणे कसा खेळला जाईल? बॅट-बॉल, गोटया, खांबोळ्या, डोंगर का पानी हे काय गप्प राहून खेळायचे खेळ आहेत का? 
माझी बॅटींग - तुझी बॅटींग, 
कोणार राज्य? 
बॉल हळू मार रे!, 
बॉल हरावलो तर भरचूक - नो भरचूक, 
कोयबा, तुझ्या आवशीचो घोव, 
बरोबर फिल्डींग कर मरे!, धाव – धाव, नेम धरून ठोक! अरे पडलो रे पडलो! 
या अश्या वाक्यांपासून ते शिवीगाळ मारामारीपर्यंत सगळं काही देवळात सुरु असायचं. या गोंगाटाचा त्रास मोठ्या लोकांना होताच असे. त्यात ते देऊळ अगदी माझ्या घराला लागुनच त्यामुळे मलाच जास्त मार बसे. पण तरीही पुन्हा देवळातच खेळायला जमायचो.

            मागल्यावेळी गावी गेलो तेव्हा सहजच मंदिरात गेलो. एकेकाळी आमच्या गोंगाटाने  थरारणारं ते देऊळ आज अगदी शांत होतं. सगळे देव स्थितप्रज्ञ अवस्थेत बसले होते. आमच्या खेळात फिल्डर्स, स्टंप्स, म्हणून असणारे देव आज रिटायरमेंट घेतल्यासारखे निपचित पडले होते. आताशा ते देऊळ कुणी सारवतं की नाही कुणास ठाऊक. सगळया देवांवर एक कारुणीक छटा उमटली होती. चारी बाजूनी उघडं असलेल्या त्या देवळात एरव्ही वाराही आमच्यासोबत खेळायचा तिथे आज जीव गुदमरू लागला. देवळातले खांब शापित असल्यासारखे, धुळीने माखून गुपचूप उभे. सगळया देवळाला जणू अवकळाच आलेली. आमच्यासारखं बालपण आताच्या मुलांच्या नशिबी नव्हतं. दुर्दैवाने काही नालायक लोकांनी वाडीची वाट लावलीय. घराघरांत, कुटुंबात गटबाजी – राजकारणांना उत आल्याने आता पूर्वी सारखे लोक जमत नाहीत. बोलत नाहीत. जसे मोठे वागतात तसेच ते आपल्या मुलांनाही वागायला शिकवतात. त्यामुळे मुलेसुद्धा गटागटांनी राहतात. आमच्यावेळीपण हे सगळं नव्हतं अश्यातला भाग नाही, पण आम्ही आमच्यात कधी फूट पडू दिली नव्हती. खेळ, मस्ती, अभ्यास या सगळ्यात आम्ही एकत्र बांधले गेलो होतो. ते सगळं आठवून खिन्न मनाने काहीवेळ देवळातल्या कठड्यावर टेकलो. कुठून तरी शीळ घालत वारा देवळात शिरला आणि अंगावरून अलगद वाहू लागला. एक – दोन रानपक्षी, चिमण्या देवळाच्या वाश्यांवर येवून किलबिलू लागल्या. मी शांतपणे डोळे मिटून घेतले आणि पुन्हा बालपणात शिरलो....